Cmentarze Szczecina

Z początkiem XIX w. wydano w Szczecinie zarządzenie zabraniające pochówków w kościołach i na cmentarzach w obrębie murów miejskich. Przystąpiono do likwidacji funkcjonujących od średniowiecza cmentarzy przykościelnych. I tak już w XVIII w. zniknęły cmentarze wokół kościołów: zamkowego i św. Mikołaja. Około 1830 r. usunięto nagrobki z cmentarza przy nieistniejącym już wtedy kościele Mariackim, obsadzając teren lipami. W 1844 r. usunięto nagrobki z cmentarza w pobliżu kościoła śś. Piotra i Pawła. Ostatnie pochówki na cmentarzu przy kościele św. Jakuba nastąpiły w 1802 r., a w samym kościele w 1807 r. Ze starych cmentarzy funkcjonowały tylko: cmentarz na Górnym Wiku (Jürgen Kirchhof) i przylegający do kościoła św. Jana Ewangelisty.

Likwidacja starych, wypełnionych i bardzo zaniedbanych cmentarzy spowodowała konieczność utworzenia nowego cmentarza . Starania podjęto już w 1795 r. Powstał on w 1802 r. dzięki staraniom Carla Böttchera, syndyka miejskiego - po północnej stronie Bramy Królewskiej, pomiędzy umocnieniami Fortu Leopolda a wsią Grabowo. Rok później pochowano tam jako pierwszego, inicjatora założenia tej nekropolii.

Do 1865 r. cmentarz służył nie tylko mieszkańcom Szczecina, ale także wsiom: Grabowo, Żelechowo, Turzyn, Drzetowo. Lutherischer Friedhof istniał do 1910 r. Od tego czasu w związku z funkcjonowaniem wielkiego Cmentarza Centralnego (Haupt Friedhof) cmentarz stopniowo redukowano i zamieniano na park publiczny - ob. Park Żeromskiego (Botanisch Garten Alter Kirchhof Park). Do parku włączono także cmentarz francuski (ewangelicko-reformowany) z 1721 r. przy ul. Storrady oraz zadrzewienia poforteczne. Obecnie zabytkowe założenie Parku im. Stefana Żeromskiego obejmuje powierzchnię około 14 ha, w jego granicach rośnie około 200 gatunków drzew i krzewów, obok Parku im. Kasprowicza (Quistorp Park) należy do najcenniejszych założeń zieleni komponowanej w Szczecinie.

Pozyskane grunty pocmentarne w obrębie murów miejskich szybko zabudowywano. W granicach miasta Szczecina przed 1945 r. zlokalizowanych było - 89 cmentarzy. Na podstawie kart cmentarzy opracowanych przez Pracownię Zieleni Zabytkowej inż. Henryka Greckiego w 1996 r. i niepublikowanej pracy Bogdana Frankiewicza, Cmentarze Szczecina , stwierdzono, iż w okresie od 1800 r. do 1930 r. założono w Szczecinie 58-cmentarzy.

Liczba ta wskazuje na wielki rozwój miasta i powiększenie ludności w okresie ostatnich 150 lat. Większość to cmentarze samodzielne, zakładane od początku XIX wieku poza terenami osiedleńczymi, o układach jedno lub wieloprzestrzennych, o różnorodnych kompozycjach : symetrycznych, jedno lub wieloosiowych bądź układach rozproszonych, nieregular-nych. Spotykamy się także z cmentarzami towarzyszącymi innym obiektom : kościołom wiejskim czy też szpitalom.

Istotne dla cmentarzy jest kryterium wyznania. Ludność Szczecina w ogromnej części była wyznania ewangelicko-augsburskiego (luteranie) 93 % ogółu mieszkańców (1871 r. - 71tysięcy, 1900 r. - 197 tysięcy ,1914 r. - 210 tysięcy). Niewielkie były gminy: niemiecka - i francuska ewangelicko-reformowane (kalwini) oraz baptystów.
W 1871 r. na drugim miejscu znajdowali się wierni wyznania mojżeszowego - 2,5 % ogółu . W tym czasie wyznawcy kościoła rzymskokatolickiego stanowili 2,45 % ogółu . W 1914 r. wierni tego wyznania powiększyli swój stan do 4 % ogółu mieszkańców. Gmina żydowska uległa w tym czasie zmniejszeniu do 1,2 % . Stosując inne kryteria rozróżniamy również cmentarze zawodowe np. garnizonowe oraz rodowe. Przedmiotem mojego omówienia będą najcenniejsze zachowane i niezachowane cmentarze szczecińskie.

Śródmieście Szczecina

• Cmentarz garnizonowy (Neuer Militär Kirchof) przy ul. Mikołaja Kopernika. Otwarty 25.III.1846 r. (zamknięty przed 1939 r.). Jego teren był stopniowo zmniejszany w wyniku budowy kościoła garnizonowego (Bugenhagen Kirche) w latach 1906-1909 oraz poszerzenia ulicy (Kurfürsten Str.) w 1926 r. Obecnie jest skwerem miejskim, częściowo zabudowanym przez stację benzynową. Zachował się starodrzew i odcinek muru cmentarnego.
• Cmentarz komunalny (Grabower Friedhof) przy ul. Malczewskiego został założony w 1846 r. Po północnej jego stronie w latach 1888-90 powstał kościół parafialny dla Grabowa pw. św. Stanisława Kostki. (Friedenskirche). Jest to teraz park publiczny, objęty ochroną konserwatorską w granicach założenia parku im. S. Żeromskiego.

Niemierzyn

• Cmentarz komunalny (Neuer Grabower Friedhof) przy ul. Słowackiego założono w 1820 r. (pochówki do 1945). Jest to najstarszy cmentarz wsi Niemierzyn. Pod koniec XIX wieku powiększony. Wtedy też powstało ogrodnictwo przy cmentarzu. W 1949 r. rozebrano dom przedpogrzebowy. Kamienie nagrobne usunięto w l. 1976-77. Obecnie jest parkiem miejskim.
• Cmentarz komunalny (Nemitzer Friedhof) przy ul. Niemierzyńskiej, otwarto 10.X.1868 r., powiększono ok. 1905 r. W części płd-wsch. zlokalizowana była kaplica. W l. 1945-46 odbywały się pochówki polskie. W 1974 r. na jego bazie (pow. ponad 15 ha, ok.80 gatunków drzew i krzewów) powstał ogród dendrologiczny, któremu nadano imię prof. Stefa-na Kownasa.
• Cmentarz przyszpitalny przy ul. Broniewskiego został założony w 1866 r. przy zakładzie opiekuńczym dla osób psychicznie chorych-Kückenmuhler Anstalten (otwartym w 1863 r.), prowadzonym przez siostry miłosierdzia (Diakonissenheim), rozbudowany na początku XX w. Wtedy też powstała zachowana do dzisiaj kaplica przycmentarna (użytkowana przez PAM). Na jego terenie w 1980 r. urządzono park. Cały zespół urbanistyczno-architektoniczny objęty jest ochroną konserwatorską.

Osowo

Pogodno

• Cmentarz żydowski (Jüdischer Friedhof) przy ul. Ojca Bejzyma, został założony w 1821 r. Gmina żydowska w Szczecinie wskutek restrykcyjnego prawa pruskiego mogła powstać dopiero w 1816 r. Pierwsza synagoga przy ul. Dworcowej (Grüne Schanze) zbudowana została w 1834 r. Na jej miejscu w 1875 r. powstała kolejna budowla, która spłonęła w czasie tzw. nocy kryształowej 9.XI.1938 r. Początkowo gmina chowała swoich zmarłych na cmentarzu żydowskim w Gryfinie. Cmentarz przy ul. O. Bejzyma był stopniowo powiększany do obecnej powierzchni około 2 ha i kształtu litery "L". W 1899 r. zbudowano dom przedpogrzebowy (podpalony w czasie "nocy kryształowej"). Cmentarz był użytkowany przez społeczność żydowską do 1962 r., kiedy to został administracyjnie zlikwidowany. Do tego czasu zachowana była nekropolia z dużą ilością monumentalnych grobowców. Obiekty te stopniowo dewastowane w ogromnej części uległy zniszczeniu. W 1982 r. dokonano ekshumacji i przeniesiono szczątki na kwaterę wyznania mojżeszowego na Cmentarzu Central-nym. Cmentarz zamieniony na park miejski upamiętnia pomnik lapidaryjny z ocalałych ma-cew. Teren cmentarza wraz z ocalałym domkiem ogrodnika zakwalifikowany jest do wpisu do rejestru zabytków.
• Cmentarz komunalny (Torneyer Friedhof) przy ul. Noakowskiego założony w 1848 r. W 1895 r. zbudowano kaplicę (w czasie II wojny światowej odprawiano tam nabożeństwa dla polskich robotników przymusowych), którą rozebrano po zniszczeniach wojennych w l. 50-tych. Już od 1893/94 r. ograniczano pochówki, przekształcając cmentarz na park. Park Noakowskiego.
• Cmentarz jeńców francuskich (Französicher Friedhof) przy ul. Litewskiej/ Zawadzkiego, założony został w 1870 r. Na poligonie w Krzekowie utworzono obóz dla 1700 jeńców z wojny prusko- francuskiej 1870-71. Z powodu bardzo złych warunków umarło ponad 600-osób. Na cmentarzu przy ul. Litewskiej pochowano 244-osoby.W środku cmentarza na wzniesieniu wśród lip stoi krzyż. Nie zachowało się żeliwne ogrodzenie cmentarza. W 1997 r. delegacja Francuzów odsłoniła tam pamiątkową tablicę. Cmentarz jest zakwalifikowany do wpisu do rejestru zabytków.
• Cmentarz przyszpitalny (Diakonissen Friedhof und Krankenhaus "Bethanien") przy ul. Wawrzyniaka, założony został w 1891 r. Zespół opiekuńczo-szpitalny powstał w 1866 r. Zachowała się neoklasycystyczna kaplica cmentarna. Cały kompleks wpisany jest do rejestru zabytków.

Gumieńce

• Cmentarz garnizonowy (Garnison Friedhof) przy ul. Ku Słońcu, był założony w 1893 r. Zachował się żeliwny krzyż z 1873 r., upamiętniający wojnę prusko-francuską (wtórnie sprowadzony prawdopodobnie z zlikwidowanego cmentarza garnizonowego przy Pl. Gen. Andersa) oraz głaz nagrobny upamiętniający marynarzy MS. „Augsburg” zatopionego w czasie I wojny światowej. Po 1945 r. cmentarz stanowi integralną część Cmentarza Central-nego, wpisanego do rejestru zabytków.
• Cmentarz komunalny - Centralny (Haupt Friedhof) przy ul. Ku Słońcu.
  Wielki rozwój miasta i powiększenie liczby mieszkańców w związku ze zniesieniem twierdzy w Szczecinie w roku 1873 r., spowodował konieczność wyznaczenia i zorganizowania wielkiego cmentarza komunalnego. Szereg nowych, dzielnicowych cmentarzy zało-żonych w XIX w. było już przepełnionych. W dniu 7.XI.l899 r. władze miejskie podjęły decyzję w tej sprawie. Wybrano tereny o funkcji rolniczej w płd-zach. części miasta, pomiędzy drogami prowadzącymi do Berlina i Neubrandenburga, ograniczone linią kolejową. 6.XII.1901 r. nastąpiło otwarcie. Cmentarz rozplanowano z wielkim rozmachem na docelo-wej powierzchni 153 ha, co stawiało go wśród trzech największych nekropolii w Europie (Ohlsdorfer Friedhof w Hamburgu o pow. 200 ha, Wiener Zentralfriedhof o pow. l 98 ha). Generalny projekt założenia i część wschodnią (o pow. 64 ha) opracował znakomity szczeciński architekt Wilhelm Meyer-Schwartau. Był on także autorem głównej kaplicy (1901-1906) oraz kompleksu budowli przy głównej bramie (1901-1903). Autorem projektu kwater urnowych był pierwszy dyrektor cmentarza Georg Hannig . On też aż do 1928 r. zagospodarowywał cmentarz. Do 1918 r. na cmentarzu pochowano 57 tys. zmarłych, i zagospodarowano część wschodnią i środkową. Następnie wg proj. G. Hanniga i pod jego kierunkiem zaczęto zagospodarowywać część zachodnią cmentarza. Prace te kontynuował kolejny dyrektor cmentarza Herbert. W 1925 r. do kaplicy głównej dobudowano krematorium. W latach 1927-28 powstała modernistyczna kaplica w części zachodniej(rozebrana w 1984 r.). Po 1945 r. pochówki polskie przeprowadzano na terenach wolnych, następnie stopniowo likwidowano kwatery starsze. W strukturę cmentarza włączono dawny cmentarz garnizonowy oraz tereny wojskowe. Obecnie powierzchnia cmentarza przekroczyła 160 ha.
  Kompozycja przestrzenna cmentarza jest wybitnym dziełem architektury krajobrazu pow-stałym w ciągu kilku dziesięcioleci na terenie bogato ukształtowanym fizjograficznie o nieregularnym obrysie kształtu parceli. Założenie szczecińskie nawiązuje do nekropolii hamburskiej, oparte jest na łączeniu różnorodnych krajobrazów ogrodowych powiązanych w części wschodniej układem owalnych alei. Główną monumentalną oś założenia tworzy tara-sowy układ parterów z basenem prowadzący od kaplicy głównej w kierunku zachodnim do granicy cmentarza. Część środkowa, zajmująca wąski obszar, łączy części zachodnią i wschodnią, z symetrycznym układem kwater w odniesieniu do głównej osi kompozycyjno-widokowej.
  Kształt nieregularnej zachodniej części wyznaczają dolinki biegnących równolegle do siebie strumieni: Cichej Wody i Jasnej Wody (prostopadłych do głównej osi). Równolegle do nich biegną główne drogi, powiązane prostopadłymi alejkami bocznymi, wyznaczającymi regu-larne prostokątne kwatery grzebalne.
  Kompozycję przestrzeni tego wielkiego cmentarza-ogrodu, układ sieci drożnej i kwater buduje starannie zakomponowana roślinność. Skład drzewostanu obejmuje 125 gatunków (stan z 1984 r.), wg inwentaryzacji z lat 1955-58 na terenie cmentarza występowało ok. 360 gatunków drzew i krzewów w tym ponad 50 rzadko spotykanych . Oprócz architektury, małej architektury i ogrodzeń, zinwentaryzowano ok. 140-zachowanych obiektów sepulkralnych głównie kamiennych, czekających na naukowe opracowanie .
  Od kilkunastu lat prowadzone są kompleksowe prace związane z zabiegami pielęgnacyjnoleczniczymi roślinności komponowanej na poszczególnych kwaterach. W bieżącej działalności konserwatorskiej rozwiązuje się głównie konflikty : starodrzew-współczesny nagrobek i zapełnianie powierzchni pierwotnie nie przeznaczonych do grzebania (wynika to generalnie z przepełnienia cmentarza). Konieczne jest przeprowadzenie prac rewaloryzacyjnych dotyczących m.in.: odtworzenia części niedrożnego układu alejek parkowych, uruchomienia elementów układu wodnego, odtworzenia nasadzeń wymarłych gatunków drzew i krzewów, konserwacji i ekspozycji obiektów sepulkralnych i małej architektury itd.

Pomorzany

Drzetowo

Golęcino

Stołczyn

Żelechowa

Zespół cmentarzy komunalnych (Bredower Friedhöfe) przy ul. Słowiczej, założony został w połowie XIX w. i rozbudowany w 1905 r. Jego układ przestrzenny porównywany był do założenia Cmentarza Centralnego. Obecnie Park Brodowski o pow. około 7,5 ha . Zakwalifikowany do wpisania do rejestru zabytków Mauzoleum Tielebeinów przy ul. Robotniczej, powstałe w 1820/21 r. Spoczęło tam małżeństwo wielkich szczecińskich mecenasów sztuki : Carla Gotthilfa +1820 i Caroliny Augusty (+1854). Zniszczone w czasie bombardowań w 1944 r. Cmentarz komunalny przy ul. Ostrowskiej, założony został w 1905 r. Wpisany do rejestru zabytków.

Dąbie

• Cmentarz wojskowy honorowy (Militar Ehrenfriedhof) przy u1. Pomorskiej, założony został w 1870 r. Pochowano tu jeńców francuskich z wojny prusko-francuskiej 1870-71, jeńców rosyjskich w tym i Polaków z I wojny światowej. W 1974-75 r. cmentarz zlikwidowano, obec-nie na jego miejscu stoi hala zakładów mięsnych.
• Cmentarz komunalny przy ul. Puckiej, został założony w 1816 r. po wypełnieniu cmentarza przykościelnego, powiększony w 1876 r., zamknięty w 1930 r. Obecnie użytkowany jako park miejski.

Powyższy przegląd obrazuje ilość zachowanych oraz zlikwidowanych szczecińskich cmentarzy. Tylko nieliczne objęte są ochroną konserwatorską, kilka następnych wpisanych zostanie w najbliższych latach do rejestru zabytków. Dotyczy to obiektów, w których przetrwał pierwotny układ przestrzenny, nagrobki, zieleń komponowana . Pozostała większa część zagospodarowana jest jako skwery i parki publiczne. Jest to optymalne rozwiązanie dla tych terenów, chronione prawem miejscowym. Konieczne jest ich zachowanie w historycznych granicach, właściwe utrzymywanie starodrzewu i upamiętnienie dawnej funkcji przez tablice czy znaki informacyjne.

Mirosław Opęchowski

Załączniki

• Cmentarze Szczecina (.pdf,  81 KB)