Pomniki i tablice Cmentarza Centralnego w Szczecinie

W południowo zachodniej części cmentarza, przy alei Górnej, na przeciwko Rzeźby św. Jerzego ze smokiem, znajduje się pomnik upamiętniający obywateli polskich różnych narodowości (ukraińskiej, żydowskiej, ormiańskiej, rosyjskiej, niemieckiej, czeskiej, itd.) zamordowanych w ramach czystki etnicznej na Ukrainie w latach 1939-1947 przez nacjonalistów ukraińskich. Składa się z dwóch części: słupa wolnostojącego z krzyżem (tzw. kapliczki – symbolizującego kapliczkę przydrożną i komin spalonego domostwa), oraz pomnika głównego przypominającego w swojej formie dach budynku zagłębiającego się w ziemi. Wokół pomnika zaprojektowano plac wyłożony kostką granitową dla ruchu pieszych. Pomnik posiada bogatą symbolikę.

Przydrożna kapliczka i spadzisty dach to nieodłączne elementy krajobrazu polskiej wsi.

Dach w upamiętnieniu pozbawiony jest poszycia i posiada symboliczne blizny – zagłębienia z nazwami miejscowości, z których pochodzi ziemia z prochami pomordowanych przodków, przywieziona i złożona pod pomnikiem. Zrzucony z domu, po którym nie ma już śladu, spoczywa zagłębiony w ziemi obok kapliczki, przypominającej w swej skromnej formie komin utraconego domostwa. Dach nie spoczywa statycznie na gruncie, ale jest jakby w nim zanurzony. Ten stan, pomiędzy zanurzeniem a wypłynięciem, jest istotnym elementem kompozycji pozostawiającym swobodę interpretacji.

Komin, przy którym na ogół stał piec, symbolizujący ciepło domowego ogniska, stoi samotny, osmalony, symbolizując też samotne, nieliczne ofiary, które przeżyły czystkę etniczną na Kresach II RP, pozbawione rodzinnego ciepła. Spoiny między cegłami, na ogół wklęsłe, na pomniku są wypukłe. Tak jak stosunki międzyludzkie i dobrosąsiedzkie zostały wypaczone, wręcz odwrócone „na lewą stronę”, tak spoiny między cegłami wypaczyły się na zewnątrz. Krzyże na górnej części kapliczki symbolizują rozproszenie się ocalałych potomków ofiar po całym świecie.

Czerń, szarość oraz nierówna nawierzchnia okładzin pomnika nawiązują do dawnej pożogi, a także wpisują się w aurę nekropolii. Inskrypcja na szczycie dachu zawiera informacje dotyczące upamiętnienia. Pomnik ma upamiętniać pomordowanych w ramach czystki etnicznej o znamionach ludobójstwa, której ofiarami byli Polacy, w dużo mniejszej skali Ukraińcy, Żydzi, Ormianie, Rosjanie, Czesi i przedstawiciele innych narodowości Kresów, dokonanej przez nacjonalistów ukraińskich na terenie województw wołyńskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i lwowskiego II Rzeczypospolitej podczas okupacji wojskowej tych ziem przez III Rzeszę i ZSRR w latach 1939–1945, a także w pierwszych latach po wojnie.

Iluminacja, widoczna nocą, odcina czarny pomnik od czerni nocy, wyłuskuje go z podłoża. Ma na celu wizualizować symboliczną, nocną pożogę. Uzyskana jest dzięki ogniwom fotowoltaicznym i turbinie wiatrowej.

Kalina hordowina, otaczająca pomnik dojrzewa w lipcu. Owoce są wtedy koloru czerwonego, symbolizując przelaną krew ofiar. Mają cierpki i gorzki smak, który nawiązuje do odczuć ocalałych potomków ofiar, które przez lata nie miały możliwości upamiętnić swoich pomordowanych krewnych i są trujące, co nawiązuje do śmierci ofiar rzezi wołyńskiej.

Fot. Pomnika: R. Raniowski